Lírica medieval e nacionalismo literario

O nacionalismo literario existe: atópase nos achados e nos silencios, no que se subliña e no que se aventa. Tamén aí, onde parecía que ningún desvío era posible, que non cabía ren, nin opinión nin matices, e resulta que se se furga un pouco, axiña aparece o xuízo da nación agromando como se fose unha fantasma.

A canle de intervención do ideario nacionalista no discurso literario pasa pola canonización do específico. Sempre e cando esa especificidade se axuste ao espírito do pobo, por suposto, que as rarezas están ben para o anecdotario nacional pero un país non se fai de experimentos. Ninguén quere unha literatura excéntrica. Aquí do que se trata é de aguilloar toda forma literaria que lle preste ao volksgeist e deixar os elementos incómodos para o rocho da historia.

A lírica medieval, por moi afastada que se atope do noso horizonte máis inmediato, non se libra destas pugnas. Quen estudase galego no bacharelato, sabe que da tríade lírica medieval a cantiga de amigo é a que sae mellor parada. Non por acaso, esta serie xenérica representa a ollos dos estudosos a máis xenuína modalidade lírica galega-portuguesa, a única autónoma e, polo tanto, modélica, talvez enraizada en formas populares precedentes, desta volta domeadas pola cultísima man dos trobadores. A única que non lle roubamos á Provenza, vaia.

Sobre os outros dous xéneros (tamén moi dignos, insístese), é adoito colocar algúns chanzos. A irmá menor, a cantiga de escarnio e maldicir, ben puidera pasar por xénero autóctono, pois na verdade pouco ten que ver co sirventés provenzal, por máis que se teime no contrario. Ora ben, a sátira, sobre todo se é escatolóxica, non casa ben co canon. O canon debe ser unha cousa seria e isto é válido aínda que un señor como Afonso X deixase escritos versos coma estes: se molher acha que o demo ten / assi a fode per arte e per sen.

As de amor son acusadas regularmente de formulistas. Por seguir coa metáfora, esta sería a irmá circunspecta, demasiado pagada de si, pouco espontánea. A que sempre chega á casa antes das 12. Dos tres, o xénero que menos lle avece á alma creativa do poeta. Isto dise sen ter en consideración que aplicar a noción de creatividade á literatura medieval é tan anacrónico como as pegadas de tractor no campo que aparecen naquela escena de Gladiator, pero iso xa é outra historia.

Porque, seguindo o mesmo esquema argumental que propón a historiografía literaria para desaprobar o xénero de amor, pregúntome eu aquí que hai de formulista, de frío ou desganado neste texto que asina Fernando Esquío, por exemplo:

Amor, a ti me ven[h]'ora queixar

de mia senhor, que te faz enviar,

cada u dormio, sempre m'espertar

e faz-me de gram coita sofredor.

Pois m'ela nom quer veer nem falar,

       que me queres, Amor?

 

Este queixume te venh'or dizer:

que me nom queiras meu sono tolher

pola fremosa do bom parecer

que de matar home sempr'ha sabor.

Pois m'ela nẽum bem quis[o] fazer,

       que me queres, Amor?

 

  Amor, castiga-te desto por en:

que me nom tolhas meu sono por quem

me quis matar e me teve em desdém

e de mia morte será pecador.

Pois m'ela nunca quiso fazer bem,

       que me queres, Amor?

 

Amor, castiga-te desto por tal:

que me nom tolhas meu sono por qual

me nom faz bem [e sol me faz gram mal]

e mi o [fará], desto [som] julgador.

Poilo seu bem cedo coita mi val,

       que me queres, Amor?

                     

Gústame Esquío porque é apaixonado no amor e procaz na sátira. E isto tamén é cuestión de óptica, claro. O nacionalismo literario non é nin mellor nin peor ca ningún outro enfoque. Todo enfoque é limitado e é lexítimo e bo e gústanos cando aquel que fala recoñece o alcance do seu punto de mira. Non hai ollo que abranga o campo todo. O problema do nacionalismo literario é que tenta coarnos as súas impresións a través do filtro da obxectividade científica. Dese estado imparcial no parecer que se consegue despois de anos de estudo, seica. Non é verdade. Tamén eles son parciais. Como eu cando digo que Fernando Esquío é o mellor poeta medieval da Península Ibérica. Por moito que algúns escribamos estas cousas nun blog e outros nos manuais de historia da literatura.

Poesía e precariedade

Os teóricos da escola de Santiago veñen falando desde hai algún tempo de dúas disposicións ou habitus, na terminoloxía de Bourdieu, que compiten por monopolizar o capital do campo literario: unha disposición lírica e unha disposición non lírica. De acordo con Arturo Casas, o habitus non lírico recolle todas aquelas prácticas poéticas que presupoñen a refutación da chamada actitude lírica, entendida esta como a construción dun suxeito discursivo que dá conta dunha subxectividade ligada á doxa romántica. Os discursos non líricos son necesariamente heteroxéneos, xa que se caracterizan á negativa, pero poden ser perspectivados como unidade na medida en que funcionan no seu conxunto como contrapeso dos líricos. En termos de Foucault, o discurso lírico sería a potentia ou forza hexemónica, mentres que o non lírico desempeñaría o papel de potestas, a contra-forza que resiste e nivela o influxo da forza dominante.

Pois ben, a miña idea sobre o estado actual da poesía galega é que a potestas está en condicións de darlle a volta á relación de poder e tornarse potentia. Tomando como referencia a produción poética galega a partir do ano 2000, ano no que, non por acaso, Chus Pato lanzaba un clamoroso «adeus á lírica», percibo cada vez máis tentativas de ensaiar fórmulas non líricas para o poema. Digo tentativas porque nalgunhas ocasións os resultados son tímidos, ou inseguros, e isto explícase pola presenza dunha tradición monopolizada ata tal punto polo habitus lírico que este chegou a confundirse coa esencia mesma do poético. No entanto, si parece claro que existe un certo cansazo das formas de escrita vertebradas en torno ao mundo interior dun eu que facilmente puidese confundirse co poeta mesmo e, por conseguinte, unha estratexia encamiñada a remarcar as fronteiras entre a voz do poema e a voz do poeta.

Ollo, con isto non quero dicir que o salto ao non lírico se salve mediante un cambio pronominal. De feito, existen poéticas perfectamente líricas que se expresan desde un nós. Da mesma maneira, o uso da primeira persoa non implica que o resultado sexa lírico de seu e, de feito, moitos textos nos que estou pensando constrúense deste xeito. A diferenza radica en que na poesía non lírica ese eu dá conta do poema, non é o poema. O texto despraza «a centralidade enunciativa e enunciada do suxeito», o reflexo dunha «sentimentalidade vinculada ao coñecemento» – son palabras de Casas. Cabe aquí a contaminación discursiva, coa entrada de modalidades neo-épicas ou epizantes, dramáticas e ensaísticas, e aínda das non literarias, pero moitas veces son poemas onde o eu simplemente se esforza por levantar a vista do embigo.

Adopte a forma que adoptar, a emerxencia de poéticas non líricas ten as súas implicacións. Por unha banda, revela unha negativa a asumir a máxima posmoderna segundo a cal é imposible saír dos esquemas pautados pola tradición (aquilo que Vattimo chamaba «a fin da era da superación») e, consecuentemente, a actualización da noción de vangarda, non na dirección de recuperar as vellas vangardas históricas, senón como confianza en que a historia, tamén para a poesía, non morreu coa caída do muro de Berlín. Por outra, representa unha posibilidade de intervención no espazo socio-político (se é que tal acción é aínda posible a través do poema), na medida en que, ao sacar o xénero da dimensión autorreferencial, se facilita a posta en marcha de análises críticas da realidade non niveladas polo recurso ao singular e ao emocional.

É dicir, a hipótese que lanzo aquí é que a proxección de poéticas non líricas en Galicia pode estar en consonancia cunha toma de conciencia e un querer posicionarse a respecto da realidade por parte dos autores que as poñen en práctica. Talvez sexa activada por poetas que se saben e se recoñecen como suxeitos históricos, perfectamente transidos polo seu espazo e o seu tempo. Non hai maneira de escapar destas coordenadas, non se pode escribir desde fóra, por moito que se nos repita que a poesía é a arte do transcendente e o poeta, a poeta, unha especie de ente atemporal que comunica as esencias do humano. Falando desta cuestión con Francisco Cortegoso, dicíame el que o escritor é un «conservador do seu tempo». Pode fantasiar coa idea de que escribe sen pai, sen tempo e sen patria, pero a súa produción deixará igualmente rexistro de quen é seu pai, cal o seu tempo e onde a súa patria.

Ora ben, isto non quere dicir que a práctica lírica e a vontade de artellar un discurso de resistencia sexan incompatibles. Por poñer un exemplo, as poéticas feministas continúan a articularse en boa medida valéndose dunha actitude lírica, é dicir, construíndo un suxeito poético feminino que, mediante a expresión dunha subxectividade liberadora, vén entrar en concorrencia co réxime simbólico do patriarcado. Hai moitos outros exemplos, e a tradición literaria galega pode fornecérnolos sen ter que rabuñar de máis. Aí esta Rosalía, sen ir máis lonxe.

En todo caso, sexa mediante a configuración de discursos non líricos, sexa mediante discursos líricos, os elementos repertoriais da recente poesía galega dan a entender que os produtores, incluídos os poetas que se incorporan á actividade literaria no último decenio, non esquecen nin queren esquecen a condición subalterna da cultura da que agroman e cúmprense así a pauta sinalada por González-Millán segundo a cal os autores de literaturas periféricas móstranse máis receptivos a subverter as tradicións discursivas dos xéneros literarios, que son percibidos desta volta como dispositivos de poder que vehiculan unha tradición repertorial que terma do statu quo.

Isto é especialmente visible se o comparamos coas modalidades de poesía que se practican hoxe nos grandes centros de cultura. Ultimamente estiven atento ao que están escribindo poetas novos dos Estados Unidos. Non hai dúbida de que a miña visión do asunto é necesariamente incompleta, máxime cando parte da lectura de antoloxías e panoramas, pero a impresión que extraio é que estes autores mozos proxectan suxeitos poéticos que reflicten a súa percepción ante experiencias cotidianas que se viven como cruciais para a autoformación persoal ou ben reivindican aquelas escritas que senten como próximas, pero non por vía do intertexto, é dicir, mediante o diálogo con eses textos de referencia, senón sinxelamente como catálogo de predileccións, como inventario de fetiches. O cambio verdadeiro que eu detecto nos seus discursos a respecto de, por exemplo, os confesionalistas dos anos 50 e 60, é que, por primeira vez, interesa máis o efecto que o texto produce nos lectores, a imaxe que se proxecta da propia poética, que a poética en si mesma. Interesa a superficie, talvez porque a cultura da imaxe fixo o seu traballo ou ben porque se chegou á conclusión de que calquera tentativa de significación está abocada ao fracaso.

Isto é, a lírica predomina con clareza, mesmo que sexa modulada polo humor, e, ademais, trátase de lírica á que se lle poderían aplicar boa parte dos trazos característicos que Alberto Lema fixaba a semana pasada neste mesmo encontro para a novela posmoderna: predominio dunha primeira persoa que carece de identidade colectiva, preponderancia da ironía, presentismo ou ausencia de profundidade histórica, renuncia ao proxecto que representaron as vangardas, ausencia de conflito de clases, etc.

En Galicia comezan a albiscarse retallos de poéticas máis ou menos afíns, pero, se atendemos á obra dos poetas que foron aparecendo dun tempo a esta parte, xusto é dicir que andan noutra cousa. E digo eu que a barbarie coa que nos obrigan a tragar a diario algo terá que ver con isto.

Ocórreseme, mesmo, que a vangarda ben puidese estar aquí, a este lado do mapa, onde cada vez é máis xeral a sensación de que a posmodernidade, tamén a posmodernidade estética, foi un mal soño que cómpre esquecer. Mentres tanto, nas capitais do imperio algúns continuarán a escribir poemas convencidos de que a realidade é un texto e que nada máis importa.

A precariedade conta coa vantaxe de que serve para manter os ollos abertos. Algo bo tiña que ter.

Discurso lido o pasado 3 de outubro na Facultade de Filoloxía e Tradución da Universidade de Vigo no marco do VIII Ciclo de Mesas Redondas «Escritores/as na Universidade», organizado pola AELG e coordinado por Xina Vega. Na mesa estabamos presentes Xabier Xil Xardón, que actuou en calidade de presentador, Berta Dávila e mais eu.